Hội nhập - Thế giới - 2 - Ngoại giao cây tre

Nhân hội nghị ngành lần thứ 32, bàn về ‘Ngoại giao cây tre Việt Nam’

‘Ngoại giao cây tre’ của Việt Nam tăng tốc

Việt Nam trong bối cảnh căng thẳng cạnh tranh Mỹ- Trung

Việt Nam trong bối cảnh căng thẳng cạnh tranh Mỹ - Trung (phần hai)

Nhân hội nghị ngành lần thứ 32, bàn về ‘Ngoại giao cây tre Việt Nam’

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình (trái) và Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng (phải) tại Văn phòng Trung ương đảng cộng sản Việt Nam ở Hà Nội ngày 12/12/2023. AFP

Não trạng của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng về ‘Ngoại giao cây tre’ vẫn là từ thời Chiến tranh Lạnh. Dư luận quốc tế có lý do để quan ngại, sau khi Việt Nam chấp thuận ‘chung vận mệnh’ với Trung Quốc, liệu Hà Nội có tối đa hóa được hệ thống ‘đối tác chiến lược toàn diện’ với Mỹ và thế giới dân chủ?

Toàn văn phát biểu của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị Ngoại giao lần thứ 32, khai mạc ngày 19/12, dài 4.646 chữ. Độ dài này tuy chỉ bằng một nửa so với bản Tuyên bố Việt – Trung ngày 13/12/2023, nhưng cũng đủ để người đọc khó năm bắt được nội dung chính (1). Lẽ thường, các chuyên viên cao cấp Bộ Ngoại giao và Ban Đối ngoại Trung ương là những “cây bút” dự thảo các văn kiện thượng dẫn trước khi trình lên cho Văn phòng TBT. Nhưng dường như tất cả họ đều có chung một ý đồ là phải giấu các thông tin đối với người dân. Văn bản phải thật dài và phải thật ‘vòng vo Tam Quốc’ để người đọc không nắm bắt nổi vấn đề, không hiểu được đâu là cốt lõi của ‘đường lối đu dây’ trong giai đoạn tới. Tuy nhiên, đối với giới phân tích, thì rõ ràng cái gọi là ‘Ngoại giao cây tre Việt Nam’ không phải là một lý thuyết gì cao siêu, lại càng khó để nâng nó lên thành một ‘trường phái ngoại giao’ như ông Trọng tán dương nó trong bài phát biểu mang tính chất ‘gợi mở’, và ông muốn khái quát thành 5 vấn đề như là các định hướng, nhiệm vụ và giải pháp cho nền ‘Ngoại giao cây tre’ trong những năm tới.

5 vấn đề ông Trọng khái quát đáng tiếc lại bị trùng lặp. Thứ nhất, TBT đề nghị Ngoại giao phải tiếp tục bám sát Đại hội XIII, phải nêu cao tinh thần ‘Tiền hô hậu ủng’, ‘Nhất hô bá ứng’, ‘Trên dưới đồng lòng, ‘Dọc ngang thông suốt. Đến vấn đề thứ tư,TBT lại kêu gọi phải luôn luôn quan tâm xây dựng sự đoàn kết, đồng thuận trong toàn Đảng như lời căn dặn của ông Hồ: ‘Sự nghiệp làm nên bởi chữ Đồng’. Phải chăng vì hiện nay cả trong lẫn ngoài ĐCS đang có nhiều đánh giá khác nhau về cục diện quốc tế cũng như chủ trương đối ngoại nên ông Trọng lặp lặp lại cái yêu cầu nội bộ phải đoàn kết. Khi nêu vấn đề thứ hai và thứ ba thì TBT lại mâu thuẫn về chủ trương. Ông Trọng kêu gọi kết hợp sức mạnh của dân tộc với sức mạnh của thời đại, xử lý hài hoà mối quan hệ giữa lợi ích quốc gia – dân tộc và nghĩa vụ quốc tế trong vấn đề thứ hai. Thế nhưng sang vấn đề thứ ba thì TBT lại nhấn mạnh nguyên tắc ‘kết hợp độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội’. Trong khi CNXH chính là điều ông Trọng từng nói là đến cuối thế này chưa có thì lấy gì để mà kết hợp? Sang vấn đề thứ 5, ông Trọng nhắc lại lời dặn của cụ Hồ đối với cán bộ ngoại giao. Điều này thì hội nghị năm nào cũng lặp lại y nguyên (2).

Nếu 5 ‘huấn thị’ nói trên của ông Trọng là hồn cốt của ‘Ngoại giao cây tre Việt Nam’ thì nhận xét của Giáo sư Alex Vuving từ Hoa Kỳ là chính xác khi GS. này đánh giá rằng, chính sách ‘ngoại giao cây tre chỉ phát huy tác dụng thời hậu Chiến tranh Lạnh, còn bây giờ đã bước vào thời kỳ mới, thời kỳ ‘sau hậu Chiến tranh Lạnh’, tạm gọi là tranh chấp Đông – Tây với Mỹ và Phương Tây một bên, và Trung Quốc và Nga ở bên kia. Trong cuộc đối đầu này, những công thức được sử dụng trong hậu Chiến tranh Lạnh không thể áp dụng được nữa. Cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn trở nên gay gắt thì ‘cây tre Việt Nam hoàn toàn có thể bị con gấu trúc Trung Quốc gặm nhấm dần dần’. Việt Nam phải tìm phương cách khác. (3) Một vị Giáo sư khác, ông Zachary Abuza cho biết, ông ‘không thấy ấn tượng trước nền ‘ngoại giao cây tre' của Việt Nam. ‘Việt Nam đã nhận được nhiều lời tán dương cho nền ‘ngoại giao cây tre'. Cá nhân tôi thì không thấy ấn tượng từ các cuộc họp thượng đỉnh và tầm quan trọng của hệ thống thứ bậc đối tác ngoại giao đơn phương của phía Việt Nam. Chúng chỉ mang tính biểu tượng, trong khi bản chất thực sự các mối quan hệ này quan trọng hơn’ (4).

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình (trái) và Tổng bí thư đảng CS Việt Nam Nguyễn Phú Trọng (phải) uống trà tại Hà Nội ngày 12/12/2023. TTXVN

Mà không chỉ dư luận quốc tế, ngay trong “Bộ tứ” cũng có đánh giá khác với ông Trọng. Tham dự Hội nghị Ngoại giao sau đó một ngày, đánh giá của Thủ tướng Phạm Minh Chính lại cho rằng, ‘ngoại giao cây tre ở Việt Nam trong lãnh vực kinh tế còn bị động, ngoại giao kinh tế vẫn chưa thành hệ thống, còn manh mún, chia cắt, chưa có trọng tâm, trọng điểm’. Vẫn theo nhìn nhận của người đứng đầu Chính phủ thì việc ký kết các thỏa thuận về kinh tế nhiều nhưng thực hiện rất khiêm tốn. Nhiều bên đối tác cho rằng, thủ tục của Việt Nam rườm rà mà chưa có bước xoay chuyển… Hàm ý của ông Chính, dường như chủ thuyết nền ‘ngoại giao cây tre’ của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng thiên về ‘ứng phó’ thay vì hành động có tính chủ động – nhất là chưa thể hiện được vai trò lãnh đạo trong các thể chế ở tầm khu vực… (5) “Ngoại giao cây tre” nên dừng lại ở tính biểu tượng, thay vì cứ tán dương kéo dài thì không hay, vì trên thực tế, “khi gió to, gió lớn, thì tre sẽ không chịu được, bật gốc… Điều này lặp lại nhận định trên của GS. Alex Vuving: Cây tre Việt Nam hoàn toàn có thể bị con gấu trúc Trung Quốc gặm nhấm dần dần (!?).

Có một thực tế được dư luận trong và ngoài nước quan tâm, đó là năm 2023 sắp khép lại với nhiều hoạt động ngoại giao nổi bật, nhưng Hội nghị 32 đã không hề tiết lộ các đánh giá thực sự của Việt Nam về các sự kiện ấy. Ông Trọng chỉ ‘điểm danh’ việc tổ chức đón Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Trung Quốc Tập Cận Bình, Tổng thống Mỹ Joe Biden, Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Lào Thoong-lun Xỉ-xu-lít, Chủ tịch Đảng Nhân dân Cam-pu-chia Hun Sen. Việc điểm danh này của TBT chỉ nhằm chứng minh cho nhận định của ông đang gây tranh cãi, đó là ‘chưa bao giờ đất nước ta có được cơ đồ, tiềm lực, uy tín và vị thế quốc tế như ngày nay’. (6). Việc ông Trọng nhắc đến những sự kiện “bước ngoặt” trong hoạt động ngoại giao theo thứ tự như vừa dẫn, cho thấy, Việt Nam vẫn ưu tiên quan hệ với Trung Quốc là số một và Việt Nam vẫn đặt ‘3 quan hệ đặc biệt’ (với Trung Quốc, Lào và Campuchia) lên hàng đầu, trên cả các ‘đối tác chiến lược toàn diện’. Sự sắp xếp này cho thấy, tư duy về đối ngoại của TBT vẫn từ một não trạng sót lại từ thời Chiến tranh Lạnh.

Não trạng ấy của TBT đang đặt ra thách thức lớn cho ‘Ngoại giao cây tre’: Sau khi Việt Nam chấp thuận ‘chung vận mệnh’ với Trung Quốc, liệu Hà Nội có tối đa hóa được hệ thống ‘đối tác chiến lược toàn diện’ với Mỹ và thế giới dân chủ? Tuy trên giấy trắng mực đen, Việt Nam chỉ nhận ‘chia sẻ tương lai’ với Trung Quốc, nhưng rõ ràng đây là một ‘cách nói ‘thay thế’ khái niệm CCD. Về chính trị đối ngoai, một khi ĐCSTQ và ĐCSVN cùng chia sẻ một lý tưởng, còn kinh tế thì càng ngày càng lệ thuộc sâu, nếu đà này tiếp tục, Việt Nam không chỉ sẽ rất khó khăn trong nỗ lực thoát Trung, mà việc phát huy tối đa các lợi thế do hệ thống ‘đối tác chiến lược toàn diện’ (CSP) và ‘đối tác chiến lược’ (SP) với Mỹ, các nước trong Quad, Aukus và khối EU mang lại, sẽ là một bài toán nan giải. Trước sức ép của Trung Quốc, trước xu hướng chạm đáy của nền kinh tế, dường như Việt Nam không thể kháng cự lâu hơn nữa, buộc phải chấp nhận kết nối hạ tầng với sáng kiến ‘Vành đai và Con đường’ (BRI) và ‘Cộng đồng chung vận mệnh’ (CCD) (7).

Trần Hiếu Chân là một blogger, đồng thời cũng là nhà báo độc lập tích cực tham gia vào mạng lưới xã hội đấu tranh vì tự do báo chí, dân chủ và nhân quyền cho Việt Nam. Blogger này cũng là một trong những nhà nghiên cứu quan hệ quốc tế và đường lối ngoại giao của Việt Nam và các nước ASEAN.

‘Ngoại giao cây tre’ của Việt Nam tăng tốc

Việt Nam do Đảng Cộng sản cai trị vừa nâng cấp quan hệ với các cường quốc hàng đầu thế giới, bao gồm cả những cựu thù là Trung Quốc và Hoa Kỳ, như một phần của “ngoại giao tre” mà nước này tích cực theo đuổi kể từ năm 2021 để băng qua những căng thẳng đang gia tăng trên toàn cầu, theo Reuters.

Sau một loạt thỏa thuận ký kết trong năm nay và năm ngoái, các đối tác hàng đầu của quốc gia Đông Nam Á này bao gồm Hoa Kỳ, Trung Quốc, Ấn Độ, Hàn Quốc và Nga, những quốc gia trong nhiều thập kỷ đã cung cấp hầu hết các thiết bị quân sự cho Việt Nam.

Dưới đây là chi tiết về cách tiếp cận bằng chính sách đối ngoại ngày càng năng động của Việt Nam và các hiệp định ngoại giao quan trọng nhất của nước này trong 12 tháng qua.

Là nước đứng đầu trong sản xuất của khu vực, Việt Nam ngày càng trở thành một quốc gia có tính chiến lược trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Để củng cố vị thế này, Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Nguyễn Phú Trọng, nhân vật quyền lực nhất đất nước, vào năm 2021 đã sử dụng hình ảnh “gốc vững chắc, thân mềm mại, cành uyển chuyển” của cây tre để mô tả cách tiếp cận chính sách đối ngoại của Việt Nam là có “nhiều bạn bè hơn, ít kẻ thù hơn”.

Việt Nam và Trung Quốc hồi đầu tháng này đã nhất trí xây dựng một cộng đồng “chia sẻ tương lai” trong chuyến thăm Hà Nội của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, chuyến thăm đầu tiên của ông tới một quốc gia châu Á trong năm nay.

Hai nước đã ký 36 văn kiện hợp tác trong các lĩnh vực như hạ tầng giao thông, thương mại, an ninh, kinh tế số và ra tuyên bố chung với nhiều cam kết sâu rộng.

Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của Việt Nam và là nguồn nhập khẩu quan trọng cho lĩnh vực sản xuất của Việt Nam, nhưng hai quốc gia cộng sản này đã nhiều năm bị lôi kéo vào các tranh chấp ở Biển Đông - vụ mới nhất vào tháng 5. Căng thẳng gần đây đã giảm bớt phần nào khi sự chú ý của Bắc Kinh tập trung vào một bên tranh chấp khác ở vùng biển này là Philippines.

Vào tháng 9, Việt Nam và Hoa Kỳ nâng mối quan hệ của họ lên Đối tác Chiến lược Toàn diện, cấp cao nhất trong thang bậc ngoại giao của Việt Nam, đồng thời công bố hợp tác chặt chẽ hơn về chất bán dẫn và khoáng sản quan trọng trong chuyến thăm Hà Nội của Tổng thống Mỹ Joe Biden.

Hoa Kỳ, nước nhập khẩu hàng hóa hàng đầu của Việt Nam, thúc đẩy việc nâng cấp này như một phần trong chiến lược của mình nhằm đảm bảo khả năng tiếp cận liên tục vào chuỗi cung ứng toàn cầu và để kiềm chế Trung Quốc ở Biển Đông.

Hồi tháng 11, Việt Nam và Nhật Bản nâng cấp quan hệ lên cấp cao nhất của Việt Nam trong chuyến thăm của Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng tới Tokyo, đồng ý tăng cường hợp tác an ninh và kinh tế.

Các công ty đa quốc gia của Nhật Bản, bao gồm Canon, Honda, Panasonic và Bridgestone, nằm trong số những nhà đầu tư nước ngoài lớn nhất tại Việt Nam.

Việt Nam và Hàn Quốc nâng cấp quan hệ lên Đối tác Chiến lược Toàn diện vào tháng 12/2022 trong chuyến thăm Seoul của Chủ tịch nước Việt Nam lúc bấy giờ là Nguyễn Xuân Phúc, tập trung vào thương mại, đầu tư, quốc phòng và an ninh.

Hàn Quốc là nguồn đầu tư nước ngoài lớn nhất tại Việt Nam, trong đó Samsung Electronics là nhà đầu tư nước ngoài lớn nhất tại quốc gia lắp ráp một nửa số điện thoại thông minh của hãng này.

Vào tháng 6, hai nước ký 17 thỏa thuận bổ sung, bao gồm các thỏa thuận về an ninh và khoáng sản quan trọng trong chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Hàn Quốc Yoon Suk Yeol.

Hồi tháng 7, Việt Nam đồng ý cho Vatican cử đại diện thường trú đầu tiên sau chiến tranh tới Hà Nội trong chuyến thăm gặp Giáo hoàng Phanxicô của Chủ tịch nước Việt Nam Võ Văn Thưởng. Vị đại diện này vừa được bổ nhiệm vào tháng 12.

Đất nước có gần 7 triệu người Công giáo, Việt Nam đã cắt đứt quan hệ với Vatican sau khi Cộng sản thống nhất đất nước bằng chiến thắng Chiến tranh Việt Nam năm 1975. Các cuộc đàm phán để bổ nhiệm đại diện Giáo hoàng bắt đầu vào năm 2009.

Việt Nam là thành viên của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và có các thỏa thuận thương mại tự do với Liên minh châu Âu, Anh, Chile và Hàn Quốc. Vào tháng 7, Việt Nam đã đưa thêm Israel vào danh sách các đối tác tự do thương mại.

Việt Nam cũng là thành viên của các hiệp định thương mại rộng hơn, bao gồm Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), bao gồm Canada, Australia và Mexico, và Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) bao gồm Trung Quốc và Nhật Bản.

Năm 2024, Việt Nam dự kiến sẽ nâng cấp quan hệ với Australia lên Đối tác Chiến lược Toàn diện.

Chuyến thăm Việt Nam vào năm tới của Tổng thống Pháp Emmanuel Macron cũng đang được cân nhắc, khi cựu cường quốc thuộc địa này đang tìm cách tăng cường quan hệ về an ninh và phát triển cơ sở hạ tầng.

Việt Nam trong bối cảnh căng thẳng cạnh tranh Mỹ- Trung

Hai chuyến đến thăm Việt Nam của hai lãnh đạo cường quốc kinh tế hàng đầu thế giới mang tính biểu tượng cao trong bối cảnh Trung - Mỹ cạnh tranh gay gắt.

Bài bình luận của ông Phạm Quý Thọ- PGS,TS nguyên Trưởng Khoa Chính sách Công, Học Viện Chính sách & Phát triển, Bộ Kế hoạch- Đầu tư, Việt Nam

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình (trái) và Tổng bí thư đảng cộng sản Việt Nam Nguyễn Phú Trọng (phải) uống trà ở Hà Nội ngày 12/12/2023. TTXVN

Trong hai ngày 12 và 13 tháng 12 Chủ tịch kiêm Tổng bí thư đảng cộng sản Trung Quốc Tập Cận Bình có chuyến thăm cấp Nhà nước đến Việt Nam. Sự kiện này diễn ra chỉ hơn hai tháng sau chuyến công du của Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden đến Hà Nội để cùng nâng vượt cấp quan hệ lên đối tác chiến lược toàn diện. Hai chuyến đến của hai cường quốc kinh tế hàng đầu trên thế giới mang biểu tượng cao trong bối cảnh Trung- Mỹ cạnh tranh gay gắt. Việt Nam có vị trí địa chính trị quan trọng để cả hai cường quốc gây ảnh hưởng.

Câu hỏi đặt ra là liệu thế cân bằng mà Việt Nam cố giữ lâu nay có thể bị phá vỡ hay không. Câu trả lời là hiện tại Việt Nam có thể nhưng trong tương lai Hà nội phải "định vị" theo vào quỹ đạo phát triển của nhân loại.

Ba nội dung chủ yếu được khái quát dưới đây để suy xét trong bài viết này: (1) quan hệ Việt- Trung, lời nguyền láng giềng, (2) quan hệ Việt-Trung-Mỹ: tư tưởng thực dụng chính trị; (3) Việt nam định vị bản sắc riêng:thời cơ?

Vô số lời bình luận từ các góc nhìn ‘Tây, Tàu, Việt’ khác nhau, nhưng quan hệ Việt – Trung bị ‘ràng buộc’ bởi ‘lời nguyền’ địa lý là yếu tố nặng ký ảnh hưởng đến sự phát triển của Việt Nam không chỉ ở hiện tại mà còn cả trong tương lai.

Quan hệ Việt-Trung, (tiếng Trung: 中越關係), được định nghĩa tổng quát là mối quan hệ giữa hai nước láng giềng, có chung biên giới trên bộ và trên biển, có chung thể chế chính trị và có quá trình gắn bó tương tác sâu sắc về văn hóa và lịch sử, cũng như các cuộc xung đột qua lại. Quá trình này gồm hơn hai nghìn năm lịch sử bang giao kể từ Thế kỷ II trước Công nguyên đến nay, và có thể chia thành 4 thời kỳ cơ bản, trong đó 3 thời kỳ dài đầu có đặc điểm nổi bật, xuyên suốt lịch sử là Việt Nam xác lập và khẳng định chủ quyền như một quốc gia phong kiến tập quyền, liên quan chủ yếu tới Trung Quốc. Và, thời kỳ thứ 4, “thời đại Hồ Chí Minh”, khởi đầu từ 1945 đến nay và, bao gồm 3 giai đoạn: (1) từ cuối thập niên 40 đến cuối thập niên 60, (2) từ đầu thập niên 70 đến cuối thập niên 80, (3) từ đầu thập niên 90 đến nay. Đặc trưng của thời kỳ này là việc xác lập chế độ chính trị bởi Đảng cộng sản (CS) gắn ngày càng mật thiết với bối cảnh trật tự thế giới biến động nhanh và phức tạp, trong đó cạnh tranh Trung - Mỹ đang là chủ đạo cho xu hướng phát triển chung toàn cầu.

Như vậy, về thể chế, cho đến nay tập quyền là đặc điểm chung của chế độ chính trị ở Việt Nam và biểu hiện dưới hai hình thức chủ yếu là tập quyền phong kiến và tập quyền đảng cộng sản. Trong chế độ này quyền lực tuyệt đối, lãnh tụ phải được tôn sùng, được duy trì bởi bộ máy quan lại khép kín, đặc quyền đặc lợi và phương thức cai trị bằng bạo lực được sử dụng phổ biến, nguy cơ thay đổi chế độ theo chu kỳ và thường xuất phát từ ‘cung đình’… Những đặc điểm trên xác định nguồn gốc của lời nguyền khi Trung Quốc luôn giành lợi thế, áp đảo trước Việt Nam như một cường quốc láng giềng. Ngoài ra, chịu sự tác động của yếu tố văn hoá truyền thống Á – Đông, lời nguyền thậm chí chứa đựng thuyết âm mưu, huyền bí và phục vụ cho mục đích cai trị.

Có thể nêu một vài sự kiện gần đây về ‘lời nguyền’, chẳng hạn “Mật ước Thành Đô” và mối liên hệ với “Hội chứng Nguyễn Cơ Thạch.” Trong Bách khoa toàn thư wikipedia có ghi lại, rằng Hội nghị Thành Đô (hay gọi là Mật ước Thành Đô) là cuộc hội nghị thượng đỉnh Việt-Trung trong hai ngày 3-4 tháng 9 năm 1990, tại Thành Đô, thủ phủ tỉnh Tứ Xuyên (Trung Quốc) giữa lãnh đạo cao cấp nhất hai Đảng Cộng sản của Nhà nước Việt Nam - Trung Quốc. Cuộc họp mặt này nhằm mục đích bình thường hóa quan hệ giữa hai nước và hai Đảng trước nguy cơ đổ vỡ của chế độ hoặc sự tấn công quân sự của phương Tây, mặc dù hai bên đã có xung đột trong thời gian dài trong cuộc chiến tranh Biên giới Việt Trung 1979 và ngoài khơi trong Hải chiến Trường Sa 1988.

Tuy nhiên, cho đến nay, nội dung và các thỏa thuận trong cuộc họp của đôi bên vẫn chưa được công bố, ngoài một vài chụp trong hội nghị mà Đảng CS Trung Quốc đã cho đăng chính thức. Đây là nguồn gốc của ‘tin đồn’ rằng "Trung Quốc đưa ra một điều kiện tiên quyết đó là Việt Nam… phải loại bỏ Bộ trưởng Thạch," người được cho là có thái độ ‘gần’ phương Tây và ‘xa’ Trung Quốc khi cảnh báo về thời kỳ Bắc thuộc ‘mới.’ Những suy diễn kiểu như vậy, chẳng hạn, những cái chết ‘bí ẩn’ của lãnh đạo cấp cao nào đó trước những sự kiện chính trị quan trọng đã tạo ra ‘thuyết âm mưu’ về sự ảnh hưởng của Trung Quốc vào hậu trường chính trị của Việt Nam.

Cai trị thiếu công khai minh bạch cũng là nguồn gốc của sự bí ẩn, hơn thế’ mang tính huyền bí, ‘tâm linh.’ Chẳng hạn, một sự cố nửa thực nửa ảo, mang tên ‘bùa bát quái’ nhưng cũng vẫn nhằm phản ánh lời nguyền láng giềng đã có từ xa xưa nhưng còn để lại dấu tích đến ngày nay. Câu chuyện như sau: trong quá trình thi công dự án cải tạo sông Tô Lịch, Hà Nội vào đầu những năm 2000, ở đoạn qua phường Cống Vị Hà Nội, một máy xúc của đội thi công của Tổng công ty xây dựng VIC bị tai nạn chết công nhân do ‘sự cố’ sụt lún. Ở vị trí này dưới lòng sông, người ta tìm thấy có nhiều bộ xương người và súc vật được chôn, sắp xếp theo hình bát giác…

Sự bí ẩn, tâm linh này được suy đoán rằng vị trí này là ‘long mạch’ của kinh thành Thăng Long và rằng đây là một kiểu bùa ngải ‘bát quái’ được trấn yểm bởi Cao Biền, tiếng Hoa phồn thể là 高駢,(821-887) đối với với ý đồ kìm hãm sự phát triển nước Việt. Hoà Thượng Thích Viên Thành (1950 - 2002), trụ trì chùa Hương, được mời đến để giải bùa và, sau đó, có lời đồn rằng vì lý do này ông đã ‘hao tổn sinh lực’, rồi mang bệnh mà ‘viên tịch’ vào năm 2002…

Ông Tập Cận Bình và Ông Nguyễn Phú Trọng chụp tại Văn phòng Trung ương đảng cộng sản Việt Nam ở Hà Nội ngày 12/12/2023

Những kiểu lời nguyền như trên có tác động không nhỏ đến phương châm ‘ứng xử’ của giới lãnh đạo Việt Nam với Trung Quốc. Theo truyền thống đó là ‘nhu đạo’, ‘trung đạo’, theo nghĩa tránh những ‘cực đoan’ trong chính sách và hành động, tuỳ theo tầm mức ‘biến cố’ trong từng giai đoạn lịch sử và, theo cách diễn tả hiện nay, là "vừa hợp tác, vừa đấu tranh" để giữ chủ quyền. Gần đây, có ‘dấu hiệu’ ít nhiều thay đổi trạng thái từ “đu dây” giữa Mỹ và Trung Quốc sang kiểu ngoại giao “cây tre Việt Nam”. Người ta cố thể hiện biểu tượng, thậm chí bài trí “tre uốn rồng” cho bàn ghế, mặc dù ‘lộ liệu’, trong tiệc trà mà ông Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng và tiếp ông Tập Cận Bình ngày 12/12/2023 tại Hà Nội. Và, mới đây, ngày 19/12 tại Hội nghị Ngoại giao lần thứ 32 giới lãnh đạo nhận định ngoại giao "cây tre Việt Nam" ngày càng được thừa nhận rộng rãi. Phát biểu tại hội nghị ông Trọng chỉ đạo rằng “ngoại giao phải luôn bình tĩnh, tỉnh táo nắm bắt thời cơ.” Dù nội hàm khái niệm ngoại giao được ví như “cây tre Việt Nam: gốc vững, thân chắc, cành uyển chuyển, thấm đượm tâm hồn, cốt cách và khí phách của dân tộc Việt Nam”, nhưng ‘lời nguyền láng giềng’ vẫn ràng buộc mối quan hệ giữa hai nước, trong đó sự tương đồng về ý thức hệ CS đang tạo ra đặc thù quan hệ giữa hai Đảng CS, hai chế độ chính trị.

Trong Tuyên bố chung dài hơn 8100 từ tiếng Việt giữa hai nước Việt – Trung trong chuyến thăm nêu trên của ông Tập Cận Bình, trong đó nhấn mạnh những nội dung mà hai đảng CS quan tâm, đã và đang làm, cho thấy giới lãnh đạo Việt Nam dù không muốn "chung vận mệnh", nhưng vẫn phải “chia sẻ tương lai” với Trung Quốc. Một trong những nội dung được lưu ý rằng Bắc Kinh và Hà Nội đã đồng ý tăng cường hợp tác quốc phòng và an ninh, đặc biệt là về “an ninh chế độ và an ninh thể chế”. Đây là lần đầu tiên hai nước đề cập đến an ninh của chế độ trong một tuyên bố chung như vậy. Cụ thể, hai bên sẽ “tăng cường giao lưu tình báo và phối hợp chia sẻ kinh nghiệm, hợp tác trong các vấn đề chống can thiệp, chống ly khai, phòng chống "diễn biến hòa bình", "cách mạng màu" của các thế lực thù địch, phản động”.

“Lời nguyền láng giềng” đeo đuổi vận mênh dân tộc nhưng, như một hệ quả, nó có thể thay đổi khi thời thế thay đổi. Liệu ‘thời cơ’ sẽ được nắm bắt khi tư tưởng thực dụng dần thống trị trong quan hệ Việt – Trung - Mỹ?

Việt Nam trong bối cảnh căng thẳng cạnh tranh Mỹ - Trung (phần hai)

Quan hệ quốc tế ‘mềm dẻo’ có vai trò đáng kể trong việc hoá giải lời nguyền địa chính trị với Trung Quốc nhưng sự thịnh vượng của quốc gia mới mang lại sức mạnh thực sự

Bài bình luận của ông Phạm Quý Thọ- PGS,TS nguyên Trưởng Khoa Chính sách Công, Học Viện Chính sách & Phát triển, Bộ Kế hoạch- Đầu tư, Việt Nam

Ông Tập Cận Bình và Ông Nguyễn Phú Trọng chụp tại Văn phòng Trung ương đảng cộng sản Việt Nam ở Hà Nội ngày 12/12/2023

Ngoại giao “cây tre” mang lại thành công cho Việt Nam. Quan hệ quốc tế ‘mềm dẻo’ có vai trò đáng kể trong việc hoá giải lời nguyền địa chính trị với Trung Quốc nhưng sự thịnh vượng của quốc gia mới mang lại sức mạnh thực sự quyết định độc lập, chủ quyền để phát triển. Hoá giải lời nguyền là động lực quan trọng để tìm bản sắc riêng, cải cách dân chủ hướng tới thịnh vượng.

Hoá giải “lời nguyền”: Động lực tìm bản sắc riêng

Ngoại giao “cây tre” đóng vai trò quan trọng trong quan hệ quốc tế của Việt Nam, nó thiết thực và mang lại thành công cho trong bối cảnh thế giới biến đổi nhanh, phức tạp và căng thẳng. Được dẫn lối bởi tư tưởng thực dụng ngoại giao “cây tre” góp phần đưa Việt Nam từ một nước kém phát triển, bị cô lập cách đây hơn ba thập niên và chỉ giao thương với khoảng 30 nước và vùng lãnh thổ, hiện giờ, trở thành quốc gia có hoạt động thương mại với hơn 150 nước, trong đó có Trung Quốc, ASEAN, EU, APEC, Anh Quốc, Nga..., và ký rất nhiều Hiệp định Thương mại tự do.

Năm 2023 chính sách ngoại giao này được đánh giá là năm tăng tốc khi vào tháng 9 Việt Nam và Hoa Kỳ nâng quan hệ vượt cấp lên mức cao nhất - Đối tác Chiến lược Toàn diện - trong chuyến công du của tổng thống Joe Biden tới Hà Nội. Sau đó ít ngày cấp quan hệ cao nhất cũng được thực hiện với Nhật Bản trong chuyến tham của ông Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng tới Tokyo. Ba tháng sau, ông Tổng bí thư Đảng CS, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đến Hà Nội để ‘làm mới’ mối quan hệ “đồng chí truyền thống” Trung - Việt và gây ảnh hưởng tới Việt Nam trong bối cảnh căng thẳng cạnh tranh Mỹ - Trung.

Trong suốt chiều dài lịch sử phương châm ngoại giao chủ đạo với quốc gia láng giềng phương Bắc là ‘nhu đạo’, ‘trung đạo’, nghĩa là cần tránh những ‘cực đoan’ trong chính sách và hành động. Trong thời phong kiến “triều cống” là phổ biến, trong giai đoạn ‘căng thẳng’ giữa hai nước chính sách này được mô tả là "vừa hợp tác, vừa đấu tranh" để giữ chủ quyền. Hiện nay nó được dán nhãn ngoại giao “cây tre” và được nhìn nhận tích cực như “hành động khéo léo giữ cân bằng của Việt Nam” trong quan hệ quốc tế, không những chỉ “đã đạt đến độ cân bằng an toàn với các cường quốc” mà còn giúp “Hà Nội tiếp tục theo đuổi chính sách duy trì quan hệ với các nước khác nhau” các nước truyền thống, khác nhau về thể chế chính trị, thậm chí các quốc gia vẫn đang “bất đồng với nhau.”

Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng và Tổng thống Mỹ Joe Biden bắt tay tại Hà Nội hôm 11/9/2023. AFP

Về hình thức ngoại giao “cây tre” mang tính ‘biểu tượng’ được so sánh với “cây tre Việt Nam: gốc vững, thân chắc, cành uyển chuyển, thấm đượm tâm hồn, cốt cách và khí phách của dân tộc Việt Nam” nhưng khái niệm ngoại giao này cũng cần tiếp tục được làm sáng tỏ. Theo tôi, nếu gắn với phương châm “lấy dân làm gốc” thì nội hàm của nó sẽ được luận cứ vững chắc hơn. Dân là ‘môi trường sống’ và sức mạnh cho hoạt động của bộ máy nhà nước được ví như ‘nước cho thuyền chuyển động’ đồng thời cũng có thể ‘làm lật thuyền.’ Trong thời phong kiến tập quyền mối quan hệ giữa người dân và nhà nước bị chi phối bởi triết lý nho giáo “vua – tôi.” Mô hình đảng cộng sản toàn trị như Trung Quốc và Việt Nam có cội nguồn từ chế độ tập quyền, bởi vậy việc củng cố “Đảng – Nhà nước mạnh” đang được thúc đẩy như là ‘gốc’ cho chính sách ngoại giao cây tre, cản trở xây dựng và, thậm chí là bóp nghẹt các thể chế dân chủ để đối phó với thực trạng bất ổn nghiêm trọng kinh tế và chế độ hiện nay.

Việt Nam đang trong quá trình chuyển đổi thị trường và, từ góc nhìn cải cách thể chế ngoại giao “cây tre” cần được coi là động lực quan trọng trong việc hoá giải lời nguyền ‘láng giềng’ với Trung Quốc. Như đã nêu, chuyến thăm của ông Tập đến Hà Nội giữa tháng 12 mới đây được truyền thông của hai đảng - nhà nước đánh giá là “rất thành công.” Bình luận như vậy nếu bỏ qua yếu tố ngoại giao thì nó cũng được biện minh, rằng lời nguyền địa chính trị vẫn “thiêng” khi chế độ đảng CS toàn trị tương đồng ở hai nước vẫn được duy trì và ủng hộ lẫn nhau. Quỹ đạo ‘Thiên triều’ vẫn đang quay và, Việt Nam dù ‘miễn cưỡng’ nhưng vẫn xoay quanh như một ‘vệ tinh!’ Giới tuyên truyền “cung đình” đã ‘cố tình phớt lờ’ rằng, có đến hơn 70% người dân “thích” Mỹ trong khi chưa đến 30% tỏ thái độ tương tự với Trung Quốc, trong đó yếu tố “lời nguyền” đóng vai trò quan trọng. Theo quan điểm của Bắc Kinh, về thực chất, với chế độ chính trị tương đồng và giống nhau về mô hình phát triển Việt Nam và Trung Quốc phải là thành viên của “cộng đồng chung vận mệnh”, tuy nhiên ngoại giao “cây tre” khiến Hà Nội tỏ ra ‘ khác biệt’, tự chủ hơn nên đã dùng cách diễn đạt tiếng Việt là “cộng đồng chia sẻ tương lai”.

Được dẫn dắt bởi tư tưởng thực dụng bởi Đặng Tiểu Bình từ cuối những năm 1970 (ở đây, nỗ lực ngoại giao thực dụng của Henry Kissinger nên được ghi nhận!) mô hình Trung Quốc, trong đó chính sách mở cửa và cải cách dần thay thế chế độ kế hoạch hoá tập trung, quan liêu, bao cấp trong thời xã hội chủ nghĩa bằng các công cụ kinh tế thị trường. Sức mạnh của chủ nghĩa tư bản đã khiến nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng kỳ diệu về tổng sản phẩm quốc nội GDP với mức trung bình năm hai con số trong suốt một phần ba thế kỷ. Trung Quốc đã là cường quốc thứ hai thế giới từ 2011 và nay có tổng GDP khoảng 18,000 tỷ đô la. Tuy nhiên mô hình Đảng CS lãnh đạo kinh tế thị trường ngày càng bộc lộ bất cập, đặc biệt từ khi ông Tập Cận Bình trở thành lãnh đạo tối cao, không chỉ suy giảm về mức tăng GDP xuống còn 5% mà còn cả về cấu trúc với những vấn đề như nợ công, nợ địa phương cao, giảm phát, già hoá dân số, thanh niên thất nghiệp nhiều, khủng hoảng địa ốc, tham nhũng nghiêm trọng tràn lan, bất bình đẳng, dân chủ, nhân quyền ‘đi xuống’… Đầu tư nước ngoài (FDI) năm 2023 giảm 70% so với 2022 cho thấy phản ứng của các nhà đầu tư ngoại quốc với chính sách trỗi dậy hung hăng của Trung Quốc. Ông Tập đang phải đối diện với những thách thức chế độ và suy giảm kinh tế. Triển vọng kinh tế có thể ‘tiêu cực’ hơn Nhật Bản trong những thập kỷ mất mát hiện nay. Mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất TBCN và quan hệ sản xuất XHCN đang đến đỉnh điểm và, ở đây lý thuyết xung đột của K. Marx cần được nghiêm túc xem xét các vấn đề về quyền lực để có giải pháp thúc đẩy sự thay đổi chế độ.

Trung Quốc là cường quốc trỗi dậy nhanh chóng và, cạnh tranh với phương Tây, dẫn đầu là Mỹ để thay đổi trật tự thế giới đang bị họ thống trị. Cạnh tranh để cùng phát triển là tốt nhưng, trái lại, sự căng thẳng đang diễn ra bởi sức mạnh tổng hợp, không chỉ quân sự, ngoại giao, tuyên truyền mà cả về thể chế và kinh tế, trong đó hai lĩnh vực sau có liên quan đến nhau và là nền tảng. Điều này lý giải vì sao Mỹ dẫn đầu thế giới về trong suốt thế kỷ hai mươi cho đến nay. Mặc dù tỷ trọng trong tổng GDP toàn cầu giảm đi (do điểm xuất phát kinh tế thấp mà tỷ lệ GDP của bộ phận còn lại của thế giới tăng lên cũng là điều tốt cho phát triển!) nhưng với hơn 25,000 tỷ $ GDP Mỹ vẫn và sẽ chi phối quan hệ quốc tế. Người dân Mỹ tự hào về chế độ tự do của họ với ưu thế thể chế quyết định sự thịnh vượng của quốc gia. Họ “may mắn” khi Hoa Kỳ lập quốc trong bối cảnh kinh tế thị trường thắng thế và các nguyên tắc thiết kế thể chế dựa trên ba điều cơ bản: (1) Mọi người sinh ra đều bình đẳng; (2) Một số quyền cơ bản tồn tại độc lập với nhà nước; và (3) Nhà nước tồn tại để bảo vệ những quyền đó; Và, người dân Mỹ vẫn ‘tôn thờ’ không chỉ những nhà tư tưởng như Adam Smith và John Locke mà còn ca ngợi Thomas Jefferson, người chắp bút cho Hiến pháp năm 1776, George Washington đã làm gương khi chỉ ở cương vị Tổng thống hai nhiệm kỳ mà không cai trị suốt đời hay James Madison với tư cách là nhà thực dụng vĩ đại khi ông ấy vận dụng tư tưởng thực dụng để ‘tu chính’ Hiến pháp và hoàn thiện chế độ dân chủ. Tuy nhiên, họ cũng biết rằng chế độ dân chủ không là hoàn hảo bởi những bất cập như gây chia rẽ, ra quyết định chính sách khó khăn, chậm chạp, bất bình đẳng giàu nghèo… và, khi đó câu nói của Thủ tướng Anh Winston Churchill rằng “dân chủ là hệ thống ít tồi tệ nhất…” thường được nhắc đến.

Ngoại giao “cây tre” đang giúp Việt Nam cân bằng trong bối cảnh căng thẳng cạnh tranh Mỹ - Trung. Mặc dù mục đích chủ yếu là vì kinh tế nhưng ngoại giao “cây tre” cần được nhìn nhận như là cách mà Việt Nam tìm bản sắc riêng để phát triển, trong đó giải mã lời nguyền ‘láng giềng’ là một động lực. Phương thức kinh tế tư bản chủ nghĩa đang thống trị thế giới, và từ quan điểm này, Trung Quốc và Mỹ đều là các nước tư bản nhưng với chế độ chính trị khác nhau. Bởi vậy, sự cân bằng chỉ có thể khi sức mạnh kinh tế của Việt Nam được tăng cường bởi động lực thị trường và thể chế dân chủ phù hợp, hiệu quả để kiểm soát quyền lực. Cải cách thể chế chỉ có thể thành công khi việc vận dụng tư tưởng thực dụng để thúc đẩy động lực thị trường đồng thời với cải cách dân chủ. Đó chính là chìa khoá của sự thịnh vượng đối với Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.